با افزایش تنش‌ها در خاورمیانه، گزارش‌هایی منتشر شده که از احتمال بازگشت به توافق هسته‌ای ایران که در سال 2015 امضا شد، حکایت دارند. توافقی که حاصل مذاکراتی دشوار میان ایران و قدرت‌های بزرگ جهان بود. اگرچه دولت قبلی ترامپ از آن خارج شد، اما اخبار فعلی حاکی از آن است که ممکن است نسخه‌ای تعدیل‌شده از آن دوباره احیا شود. این موضوع باب پرسش‌هایی را درباره مفاد اصلی توافق هسته‌ای، طرف‌های امضاکننده و احتمال تغییر در این توافق هسته‌ای در شرایط سیاسی کنونی باز می‌کند.
توافق هسته‌ای 2015: پیش‌زمینه و مهم‌ترین امضاکنندگان
توافق هسته‌ای 2015 پس از مذاکرات پیچیده‌ای که چندین سال به طول انجامید، میان ایران و گروه ۵+۱ (شامل ایالات متحده، بریتانیا، فرانسه، روسیه، چین و آلمان) حاصل شد. از طرف ایران، این توافق توسط رئیس‌جمهور حسن روحانی و از طرف ایالات متحده توسط رئیس‌جمهور باراک اوباما امضا شد.
محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه وقت ایران، نقش کلیدی در مذاکرات داشت. این توافق هسته‌ای در 14 ژوئیه 2015 امضا شد و هدف آن کاهش فعالیت‌های هسته‌ای ایران در مقابل لغو تحریم‌های اقتصادی بود که فشار زیادی بر اقتصاد ایران وارد کرده بودند.
این توافق هسته‌ای نقطه عطفی در روابط بین‌الملل به شمار می‌رفت و ایران را پس از سال‌ها به عرصه جهانی بازگرداند.
اهداف توافق هسته‌ای ایران: چه چیزهایی مورد توافق قرار گرفت؟
طرفین بر مجموعه‌ای از اهداف کلیدی تمرکز کردند که حول محور محدودسازی فعالیت‌های هسته‌ای ایران بود. از مهم‌ترین بندهای توافق هسته‌ای می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
اول، کاهش تعداد سانتریفیوژهای فعال ایران به میزان دو سوم؛ این کاهش با هدف محدود کردن ظرفیت غنی‌سازی اورانیوم ایران صورت گرفت.
دوم، تعیین سقف ذخایر اورانیوم غنی‌شده به 300 کیلوگرم که بسیار پایین‌تر از سطح مورد نیاز برای تولید سلاح هسته‌ای است.
سوم، اجازه بازرسی‌های منظم و گسترده توسط آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از تأسیسات هسته‌ای ایران برای اطمینان از پایبندی تهران به تعهداتش.
در مقابل، تحریم‌های اقتصادی علیه ایران به‌صورت تدریجی لغو شد؛ از جمله تحریم‌های مربوط به صادرات نفت ایران که به تهران اجازه داد بار دیگر به بازارهای جهانی بازگردد.
مفاد کلیدی توافق هسته‌ای: جزئیات اساسی
توافق هسته‌ای 2015 شامل بندهای مفصل و دقیق بسیاری بود که با هدف بستن راه‌های احتمالی دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای طراحی شده بودند. برخی از این بندها عبارت بودند از:
کاهش تعداد سانتریفیوژها: توافق هسته‌ای بر کاهش تعداد سانتریفیوژهای فعال ایران به میزان 2/3 تأکید داشت. این دستگاه‌ها برای غنی‌سازی اورانیوم حیاتی هستند.
نظارت کامل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی: ایران پذیرفت که به بازرسان این آژانس بین‌المللی اجازه بازرسی دائم، دوره‌ای و دقیق از تأسیسات هسته‌ای خود را بدهد.
کاهش ذخایر اورانیوم غنی‌شده: سقف ذخایر مجاز اورانیوم غنی‌شده ایران به 300 کیلوگرم محدود شد که برای ساخت سلاح هسته‌ای ناکافی است.
لغو تحریم‌ها: لغو تدریجی تحریم‌های اقتصادی در ازای پایبندی ایران به تعهداتش، یکی از ستون‌های اصلی این توافق هسته‌ای بود.
خروج آمریکا از توافق هسته‌ای: پیامدهای سیاسی و اقتصادی
در سال 2018، دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور وقت آمریکا، تصمیم گرفت ایالات متحده را از توافق خارج کند؛ تصمیمی که بازتاب‌های گسترده‌ای در ایران و جهان داشت. پس از این خروج، تحریم‌های اقتصادی بار دیگر علیه ایران اعمال شدند و این مسئله باعث وخامت شدید وضعیت اقتصادی در ایران شد.
در واکنش، ایران نیز به‌تدریج از تعهدات هسته‌ای خود عقب‌نشینی کرد و سطح غنی‌سازی اورانیوم را از سقف‌های تعیین‌شده فراتر برد. اقدام ترامپ در سطح بین‌المللی با واکنش‌های متفاوتی مواجه شد؛ کشورهای اروپایی از حفظ توافق هسته‌ای حمایت کردند و تلاش نمودند آن را زنده نگه دارند.
احتمال بازگشت به توافق هسته‌ای در دولت فعلی ترامپ
در حال حاضر، برخی گزارش‌ها حاکی از آن است که دولت فعلی آمریکا به توافق هسته‌ای جدید با ایران نزدیک شده که شباهت زیادی به توافق هسته‌ای 2015 دارد. با این حال، به نظر می‌رسد که مفاد جدیدی در مذاکرات فعلی مورد بررسی قرار گرفته‌اند. از جمله افزایش سطح نظارت بین‌المللی، محدودسازی فعالیت‌های موشکی ایران و پرداختن به نقش منطقه‌ای تهران در خاورمیانه.
ایران نیز ممکن است آمادگی مشروط خود را برای بازگشت به مذاکرات اعلام کند، مشروط به حفظ حقوق هسته‌ای خود و تضمین رفع تحریم‌هایی که همچنان بر اقتصاد کشور سایه انداخته‌اند. در این چارچوب، مذاکرات می‌توانند به شکل‌گیری نسخه‌ای جدید از توافق بینجامند که سعی در ایجاد تعادل میان منافع دو طرف داشته باشد.
جمع‌بندی: چشم‌انداز آینده در روابط ایران و آمریکا
در شرایطی که بحران‌های منطقه‌ای رو به افزایش است، بازگشت به توافق ایران می‌تواند آزمونی مهم برایشرایط بهبود روابط دوجانبه تهران و واشنگتن باشد. همچنان که چشم‌ها به مذاکرات دوخته شده، دیپلماسی و راه‌حل‌های سیاسی تنها مسیرهای قابل‌اتکا برای حل‌وفصل مسائل برنامه هسته‌ای ایران باقی می‌مانند. با این حال، این توافق هسته‌ای جدید ممکن است با اصلاحاتی نسبت به نسخه 2015 همراه باشد تا واقع‌گرایانه‌تر با شرایط فعلی برخورد کند.
