بسیاری از ما این لحظه مرموز را تجربه کرده‌ایم: در حال فکر کردن به یک محصول هستی و ناگهان تبلیغ آن جلوی چشم تو ظاهر می‌شود بدون اینکه جستجو کرده یا حرفی زده باشی. آیا واقعاً گوشی تو افکارت را می‌خواند؟ یا اینکه توضیحی علمی و فنی پشت این هماهنگی عجیب وجود دارد؟ در این گزارش به عمق فناوری و هوش مصنوعی می‌رویم تا بفهمیم حقیقت چیست.
الگوریتم‌هایی که پیش‌بینی می‌کنند به چه چیزی فکر می‌کنی
تحولات دنیای هوش مصنوعی در دهه اخیر باعث ظهور سیستم‌های هوشمندی شده که قادرند با تحلیل الگوهای رفتاری کاربران، آنچه در ذهنشان است را پیش‌بینی کنند. اینجا صحبت از طالع‌بینی یا جادو نیست، بلکه علمی دقیق است که بر جمع‌آوری و تحلیل حجم عظیمی از داده‌ها استوار است.
هر کلیک، هر ویدیویی که تماشا می‌کنی، هر پستی که چند ثانیه روی آن توقف می‌کنی در شبکه‌های اجتماعی و حتی زمانی که صرف خواندن یک عنوان می‌کنی—تمام این نشانه‌ها در پایگاه‌های داده بزرگ ذخیره و با الگوریتم‌های پیشرفته تحلیل می‌شوند تا علایق و تمایلات احتمالی تو را استخراج کنند. بسیاری مواقع این پیش‌بینی‌ها آنقدر دقیق است که کاربر احساس می‌کند انگار گوشی وارد ذهنش شده است.
مثلاً اگر چند روز پیش مستندی درباره صعود کوهنوردی دیده باشی و اخیراً تصمیم گرفته باشی این ورزش را امتحان کنی، ممکن است شروع به دیدن تبلیغاتی درباره تجهیزات کوهنوردی یا سفرهای ماجراجویانه کنی حتی اگر هنوز جستجویی نکرده باشی. الگوریتم‌ها ساده‌ترین قدم را جلوتر از تو برداشته‌اند.
آیا میکروفون گوشی به تو گوش می‌دهد؟
با وجود اینکه شرکت‌های بزرگ فناوری مانند گوگل، متا و اپل بارها و بارها استفاده از میکروفون برای شنود کاربران بدون اجازه را تکذیب کرده‌اند، اما هنوز شک‌هایی باقی است، خصوصاً پس از گزارش‌هایی که کاربران دیدن تبلیغاتی درباره موضوعاتی که اصلاً جستجو نکرده‌اند اما اخیراً به صورت بلند در جایی صحبت کرده‌اند را گزارش داده‌اند.
واقعیت این است که برخی اپلیکیشن‌ها اجازه دسترسی به میکروفون را درخواست می‌کنند حتی اگر در عملکرد اصلی‌شان نیاز واضحی به آن نباشد، و این موضوع سؤالات زیادی را به وجود می‌آورد. اگر اجازه دسترسی به میکروفون را بدهی، این امکان وجود دارد که برنامه بتواند در پس‌زمینه میکروفون را فعال کند و کلمات خاصی را ضبط کند که بعدها برای هدف‌گیری بهتر تبلیغات استفاده شود.
هرچند شواهد قاطع درباره جاسوسی مستقیم وجود ندارد، اما تحقیقات فنی نشان داده‌اند برخی برنامه‌ها صداهای محیط و دیگر نشانه‌ها مانند موقعیت جغرافیایی و سابقه مرور را ترکیب می‌کنند تا تصویری دقیق‌تر از رفتار کاربر بسازند. بنابراین شاید «شنود» به معنای واقعی کلمه نباشد، بلکه جمع‌آوری داده‌های زمینه‌ای پیچیده باشد.
شبکه‌های عصبی و حافظه رفتاری: آیا هوش مصنوعی بسیار باهوش شده است؟
یکی از دلایل اصلی دقت پیش‌بینی تبلیغاتی امروزی، شبکه‌های عصبی مصنوعی است؛ سیستم‌هایی که عملکرد مغز انسان را شبیه‌سازی می‌کنند و توانایی یادگیری و سازگاری با زمان را دارند. این سیستم‌ها فقط به تحلیل داده‌ها بسنده نمی‌کنند بلکه نوعی «حافظه رفتاری» شکل می‌دهند که الگوی شخصی تو را حتی اگر موقتاً تغییر دهی، به خاطر می‌سپارد.
برای مثال، اگر عادت داشته باشی در زمان‌های مشخصی از ماه خرید کنی یا به مد روز در فصل‌های مختلف علاقه‌مند باشی، این سیستم این «عادات» را حفظ کرده و پیش‌بینی می‌کند چه زمانی ممکن است بخواهی تبلیغ خاصی را ببینی. حتی احساساتی که از طریق کامنت‌ها یا ایموجی‌ها نشان می‌دهی نیز در نظر گرفته می‌شود.
در برخی موارد، این سیستم‌ها با هوش ابری متصل می‌شوند که رفتار میلیون‌ها کاربر در سراسر جهان را جمع‌آوری می‌کند تا «مدل پیش‌بینی عمومی» بسازد که سپس برای هر فرد به صورت اختصاصی تنظیم می‌شود. نتیجه؟ تبلیغاتی که گویی نیت‌های آینده و حتی حالت روحی کنونی تو را می‌خوانند.
تبلیغ‌های هدفمند و چگونگی محافظت از خود
با اینکه برخی کاربران ممکن است از تبلیغات هدفمند خوشحال باشند چون به علایق واقعی‌شان مرتبط است، اما احساس روزافزون از دست دادن کنترل بر داده‌های شخصی، ضرورت تفکر جدی درباره بازپس‌گیری حریم خصوصی را به وجود می‌آورد. شروع کار با بازبینی مجوزهای اپلیکیشن‌هایی است که روزانه استفاده می‌کنیم. بسیاری از این برنامه‌ها درخواست دسترسی‌هایی دارند که با ماهیتشان همخوانی ندارد؛ مثلاً اپلیکیشن ساده ویرایش عکس اجازه دسترسی به میکروفون یا موقعیت جغرافیایی می‌خواهد. این مجوزها حتی اگر در نگاه اول بی‌ضرر به نظر برسند، می‌توانند دریچه‌ای برای جمع‌آوری داده‌های حساس از رفتار کاربر بدون اطلاعش باز کنند.
از سوی دیگر، بهتر است به مرورگرها و برنامه‌هایی روی بیاوریم که روی حفظ حریم خصوصی تمرکز دارند؛ مانند مرورگر Brave یا موتور جستجوی DuckDuckGo که برای کاهش ردگیری و غیرفعال کردن کوکی‌ها طراحی شده‌اند تا حرکت‌های تو در اینترنت کمتر زیر نظر گرفته شود. همچنین، کاربران می‌توانند گزینه «عدم ردیابی» را که در سیستم‌عامل‌های جدید اندروید و iOS وجود دارد فعال کنند؛ این ویژگی به کاهش تبلیغات هدفمند و محدود کردن دسترسی تبلیغ‌دهندگان به داده‌ها کمک می‌کند.
شاید مهم‌تر از همه، آگاهی دیجیتال باشد؛ چرا که بسیاری از عملیات جاسوسی هوشمندانه با رضایت خود کاربر انجام می‌شود، زمانی که بدون خواندن شرایط یا فکر کردن به پیامدها روی دکمه «اجازه» کلیک می‌کند. هر بار که اجازه دسترسی به اپلیکیشنی می‌دهی، بخش کوچکی از زندگی شخصی‌ات را داوطلبانه به آن می‌سپاری. بنابراین باید برخورد با این مجوزها حساب شده باشد و تبدیل به عادت روزانه در رفتار دیجیتال هوشمندانه‌تر شود.
در نهایت، فناوری دشمن ما نیست بلکه ابزاری قدرتمند است که می‌توان آن را در خدمت انسان قرار داد. اما تا زمانی که این چنین باقی بماند، باید با هوشیاری و مقابله هوشمندانه با سرعت رشد آن، فضایی از آزادی را در دنیایی که به تدریج به میدان مراقبت باز تبدیل می‌شود، حفظ کنیم.
